چاقوسازی راین ، صنعتی به قدمت تاریخ

بسیاری از مردم استان کرمان از گذشته های دور با سرانگشتان هنرمند خود به تولید صنایع دستی مشغول بوده و علاوه بر تولیدات منحصر به فرد هنری، از این راه امرار معاش می کرده اند ،  استقبال هموطنان از صنایع دستی استان کرمان در نمایشگاههای مختلف و خرید صنایع دستی توسط گردشگران خارجی نشان دهنده هنرمندی صنعتگران و هنرمندان صنایع دستی این استان و زیبایی و ظرافت تولیدات آنهاست ، «چاقوسازی» یکی از این آثار است که از هنرهای بومی و قدیمی شهر راین در استان کرمان به شمار می رود و می توان گفت که شاید قدمت آن به اوایل ساخت ارگ این شهر (ارگ راین) برسد.

                                                        

در تاریخ آمده‌است که لشکریان راینی که تحت فرماندهی گنجعلیخان، حاکم کرمان، در جنگ با عثمانی‌ها شرکت می‌کرده‌اند به خاطر تفنگ‌های دست ساز صنعتگران راینی همیشه پیروز میدان بوده‌اند.

همچنین می‌گویند در عهد ناصرالدین شاه قاجار یک نفر از صنعتگران راین چاقوی مخصوصی می‌سازد که فوق العاده برنده بوده‌است تا آنجا که لوله تفنگ و حتی قفل‌های محکم را به آسانی می‌بریده‌است. عده‌ای او را تشویق می‌کنند و می‌گویند اگر این چاقو را به حضور خان حاکم ببری به تو خلعت خواهد داد. صنعتگر از همه جا بی خبر با هزار امید چاقو را در جعبه مخملی قرار می‌دهد و با زحمات زیادی به حضور خان حاکم می‌رسد و پس از تعظیم و تکریم، صنعت خود را به شاهزاده نشان می‌دهد. حاکم می‌گوید از این چاقو چه کاری ساخته‌است و چه برتری نسبت به چاقوهای دیگر دارد. صنعتگر می‌گوید قربان این چاقو فوق العاده برنده‌است و حتی لوله تفنگ را هم به آسانی می‌برد. برای آزمایش اجازه بفرمایید شیئی آهنی را با آن ببرم. حاکم نگاهی به قفل آهنی بزرگی که به درب اطاق آویز بود می‌اندازد و می‌گوید آیا می‌توانی آن قفل را ببری؟ صنعتگر اطاعت کرده و قفل را به راحتی می‌برد. حاکم با دیدن این وضع می‌گوید خوب با این چاقو کار دزدها را آسان نمودی و بعد میرغضب را احضار می‌کند و دستور می‌دهدتا دست صنعتگر را ببرد. چاقوساز با گریه و زاری التماس می‌کند تا از سر تقصیر او بگذرند. خلاصه با واسطه شدن افرادی شاهزاده او را عفو می‌نماید مشروط بر آنکه التزام بدهد از نوع آن چاقو هرگز نسازد.

"احمد افضلی نسب"  که در شهر راین مشغول به ساخت ابزار فلزکاری اعم از چاقو و انبر وغیره می باشد  به ایسنا می گوید : چاقوسازی در منطقه راین دارای قدمتی بس طولانی می باشد و روش کار آن تقریباً همانند آهنگری است با این تفاوت که در ساخت چاقو از تیغه های فولادی استفاده می شود و سپس تیغه ها را به دسته هایی از چوب ، شاخ ویا فلزی که روی آن کار هنری انجام شده است ، نصب می کنند.

وی می‌گوید : ساخت شمشیر ، اسلحه ، قندشکن ، داس ، ساطور ، قیچی ، انبر و همچنین تاج علمهای عزاداری از دیگر ساخته های چاقوسازان این منطقه است.

افضلی نسب ادامه می‌دهد: چاقوسازی نسل به نسل از پدران به فرزندان منتقل شده است و با ورود صنعت چاقو سازی  و تولید انبوه چاقوها و کاردهای متنوع، رفته رفته این هنر رنگ باخت تا جایی که کم‌کم رو به فراموشی می‌رود اما  از مهمترین افرادی که در آنجا به این کار اشتغال دارند ، می توان به اسامی زیر اشاره نمود: آقایان: رضا صباغ ، محمد ناظری ، محمد پاکارپور ، حمید هدایتی ، احمد افضلی ، حسین امیری ، قنبر چاقوساز ، محمد شریفی ، سیدمظفر موقر افضلی ، ابراهیم شریفی ، حسین عابدی و ابراهیم عابدی که رضا صباغ  و احمد افضلی علاوه بر ساخت چاقو و سایر مصنوعات فلزی مربوطه به ساخت اسلحه نیز اشتغال دارند

وی می‌گوید : از هنرمندان قدیمی این هنر می توان به استاد ماشاالله هدایتی، استاد غلامرضا ناظری و استاد صنعتی اشاره نمود.

وی در خصوص انواع چاقو می گوید : چاقو بر پنج نوع شکاری، قلمه‌زنی (پیوندزنی)، قصابی، تزیینی و دسته شاخی است که نام‌گذاری این چاقوها بر اساس تیغه و نوع استفاده‌ی آن می‌باشد.

وی ادامه می‌دهد : در ساخت این نوع چاقو‌ها از ابزاری مانند چکش، سندان، کوره، دریل، سمباده، چرخ محک(برای تراش دادن و صیقلی کردن چاقو) و کهدر یا همان سوهان (که در قدیم توسط خود هنرمند ساخته می‌شد؛ اما اکنون به صورت آماده در دست‌رس است) استفاده می‌شود.

وی به روش ساخت چاقو نیز اشاره می کند و می گوید : فولاد سخت را در داخل کوره می گذارند تا رنگ آن کاملا سرخ شود بعد روی سندان گذاشته و چکش کاری می کنند به این عمل انگاره می گویند. مرحله بعد از انگاره، سرد کوبیدن است که باعث می شود ولاد فشرده تر و مقاوم تر شودو شکل دلخواه به دست آید بعد با سوهان روی آن را می تراشندبه صورتی که کاملا تیز شود سپس مرحله سمباده کشیدن است طوری که کاملا روی سطح چاقو صیقلی شود. در این مرحله به فلز فولاد تیغه می گویند.

افضلی نسب می‌افزاید : مرحله بعد آبکاری است که تیغه را روی آتش قرار می دهند تا باز به حالت سرخ درآید سپس کمی دور نگه می دارند تا رنگ آن بنفش شود. آنگاه تیغه را داخل روغن(پی گوسفند یا روغن حیوانی) قرار می دهند که باعث استحکام تیغه می شود. به جای روغن می توان از خاک یا آب هم استفاده کرد.مرحله بعد ساختن دسته و اتصال به تیغه می باشد.

وی ادامه می‌دهد : دسته بر چند نوع است:  دسته های فلزی(آهن، برنز، برنج، مس) ،  دسته های چوبی(گردو و یا چوب های محکم دیگر)  و دسته های شاخی(شاخ گوسفد و یا گوزن کوهی) .

وی می‌گوید : در چاقوهای تزئینی نقش ها به صورت نیم دایره، یک تو(یک دایره)، دوتو(دو دایره داخل هم)، می باشد که با حرکت نیم دایره نقش های شیبه اسلیمی به وجود می آید و با یک تو به صورت گل پنج پر نقش ایجاد می شود .

افضلی می‌افزاید :  بر روی تیغه نیز مس کوب انجام می دهند بدین صورت که با قلم نیم بر تیغه را گود کرده و تار مسی را داخل آن قرار می دهند و خوب می کوبند ،  سپس سوهان کشی شده و سمباده می خورد . روی تیغه را نیز به وسیله قلم هایی که خودشان تولید می کنند امضاء می کنند. در شهر راین کارگاه های متعدی وجود دارد که برای مصرف داخلی و با توجه به وجود ارگ راین از جهت صنعت توریسم بسیار مهم می باشند.

وی با بیان این‌که چاقوهای راین کرمان با چاقوهای زنجان رقابت می‌کنند، اظهار داشت: این چاقوها اکنون با ابزار مدرن ساخته می‌شوند و دیگر از ابزار سنتی در تولید آن‌ها استفاده نمی‌شود. با این وجود، استادان این هنر هنوز آن را مانند قدیم خوب می‌سازند.

اما اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری استان کرمان با شناسایی استادان بازمانده‌ی این هنر، همواره سعی در احیای دوباره‌ی  دارد.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان به ایسنا می‌گوید :  این هنر در حال منسوخ شدن بود؛ اما سعی کردیم با استفاده از هنرمندان بازمانده‌ی این رشته، آن را احیا نماییم.

"محمد مهدی افضلی" می‌گوید : با توجه به کیفیت بالا و طراحی متنوع چاقوی راین، این صنعت، می‌تواند با چاقوسازی زنجان رقابت کند.

وی می‌افزاید: رونق صنایع دستی علاوه بر ارزآوری می‌تواند باعث اشتغال‌زایی برای جوانان شود و ما  با تشویق و ترغیب جوانان از طریق ارائه‌ی تسهیلات و بیمه‌ی هنرمندان این رشته، سعی  نمودیم این صنعت  را احیا نماییم که  برگزاری دوره‌های آموزشی چاقوسازی در راین نمونه ای از ان بود .

وی اظهار کرد: معتقدم وجود کارگاه‌های چاقوسازی راین با توجه به وجود ارگ این شهر از نظر صنعت توریسم بسیار حائز اهمیت است و از این رو  همواره  نمایشگاهی از آثار هنرمندان صنایع دستی را برگزار کردیم که مردم نیز استقبال خوبی از این نمایشگاه داشتند.

به گزارش ایسنا ، تاریخچه فرهنگ و مدنیّت در راین  ، همگام و همزمان با تاریخ مدنیّت در کرمان بوده و شانه به شانه تاریخ این مرز و بوم دوران پرافت و خیزی را شاهد بوده است ، از شهرت چاقوی راین همین بس که افسانه هایی درباره آن ساخته بودند، مانند افسانه چاقویی که قفل آهنی را برید و حاکم دستور داد دست سازنده آن را قطع کنند. ظرافت و کارآیی چاقوهای ساخت راین تماشایی است. اگر چه سازندگان آن جانشینی که راه آنان را ادامه دهند، باقی نگذاشته اند با این همه هنوز معدودی سازنده و هنرمند این رشته وجود دارد.